جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای همسایگان
تقابل منافع در قفقاز؛ ایران، آذربایجان و بازیگران تازه‌وارد
مالک مصدق، روزنامه نگار
دیپلماسی ایرانی: پس از حمله هماهنگ اسرائیل و ایالات متحده به خاک ایران در ژوئن ۲۰۲۵ و پاسخ موشکی کوبنده جمهوری اسلامی، منطقه در وضعیت پساجنگی قرار گرفته که به‌طور بالقوه می‌تواند نظم ژئوپلیتیک قفقاز را بازتعریف کند. در این فضا، تحرکات دیپلماتیک کشورهای منطقه، به‌ویژه جمهوری آذربایجان، از جهات مختلف قابل‌توجه است. در این میان، تماس تلفنی اخیر بین «حکمت حاجی‌اف» دستیار رئیس‌جمهور آذربایجان با معاون دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، حاکی از نوعی موازنه‌سازی میان مواضع باکو در برابر تحولات منطقه‌ای است. جمهوری آذربایجان ضمن تسلیت و محکوم‌کردن تجاوز اسرائیل به خاک ایران، بر اجرای توافقات میان رؤسای جمهور دو کشور و تسهیل سفر دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به باکو تأکید کرده است.
اما این دیپلماسی آرام، در سایه تحرکات استراتژیک پرمناقشه‌ای چون «کریدور زنگزور» در حال وقوع است؛ طرحی که با هدف اتصال مستقیم نخجوان به جمهوری آذربایجان از طریق جنوب ارمنستان، ماهیت ژئوپلیتیک منطقه را به‌شدت تحت تأثیر قرار خواهد داد. نشریه روسی ایزوستیا خبر داد که ارمنستان، جمهوری آذربایجان و ایالات متحده احتمالا بر سر یادداشت تفاهمی درباره ایجاد «دالان زنگزور» به توافق رسیده‌اند؛ دالانی که در این سند از آن با عنوان «پل ترامپ» یاد شده است. این خبر را روز ۲۳ جولای، نشریه اسپانیایی Periodista Digital به نقل از منابع خود منتشر کرد. هرچند شاهد تکذیب ایروان بوده‌ایم، اما چنین به نظر می‌رسد که هم‌زمان با سکوت نسبی روسیه و تضعیف تمرکز ایران در پی حملات اخیر، بازیگران غربی و مشخصا ایالات متحده با طرح ادعایی «پل ترامپ» در تلاش‌اند از این خلأ راهبردی برای بازآرایی ساختارهای نفوذ خود در قفقاز استفاده کنند.
زنگزور؛ راهبرد یا دام ژئوپلیتیک؟
در شرایطی که مسکو به شدت درگیر جنگ اوکراین شده است و تهران هم تمرکزش را روی مذاکرات هسته‌ای، فعال‌نشدن مکانیسم ماشه و نیز احیای توان نظامی بعد از تجاوز اسرائیل و آمریکا گذاشته، پروژه ادعایی «کریدور زنگزور» بار دیگر از سوی الهام علی‌اف و هم‌پیمانان منطقه‌ای او، به‌ویژه ترکیه مورد تأکید قرار گرفته است. علی‌اف به‌صراحت اعلام کرده که ساخت بخش آذربایجانی راه‌آهن این کریدور تا بهار سال آینده میلادی به پایان خواهد رسید. اردوغان نیز خواستار اجماع میان باکو، ایروان و آنکارا درخصوص این پروژه شده و آن را طرحی «بسیار مهم» توصیف کرده است.
در مقابل، روزنامه کامرسانت روسیه نوشت که دولت ارمنستان انتشار گزارش‌هایی مبنی بر توافق با باکو و واشنگتن درباره پروژه ایجاد دالان حمل‌ونقل را «نمونه‌ای دیگر از جنگ ترکیبی و تبلیغات» خواند. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ ریاست‌جمهوری روسیه هم روز پنجشنبه گفت که «کریدور زنگزور» یک موضوع مرتبط با حاکمیت جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. پیش از این «توماس باراک» سفیر ایالات متحده در ترکیه ادعا کرده بود آمریکا آماده است مدیریت این مسیر که از جنوب ارمنستان می‌گذرد و جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند، برعهده بگیرد تا از این طریق گفت‌وگوها میان باکو و ایروان تسهیل شود. در واکنش به این اظهارات، «نازلی باغداساریان» سخنگوی نخست‌وزیر ارمنستان تأکید کرد که ایروان «هیچ‌گونه طرحی برای واگذاری کنترل بخشی از قلمرو خود به طرف ثالث ندارد».
درحالی‌که جمهوری آذربایجان بر ایجاد این به اصطلاح کریدور اصرار دارد، ارمنستان اعلام کرده با بازگشایی مسیرها هیچ مشکلی ندارد اما از حق حاکمیت خود کوتاه نخواهد آمد. از نگاه ایران، این طرح نه‌تنها به تغییر مرزهای ژئوپلیتیکی منجر می‌شود بلکه احتمال استقرار بازیگران فرامنطقه‌ای همچون ناتو را در دروازه‌های شمالی ایران افزایش می‌دهد. اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در نشست خبری دوشنبه هفته گذشته، موضع تهران را روشن و غیرقابل تغییر دانسته و تأکید کرد «گذرگاه‌ها و معابر نباید خدشه‌ای به تمامیت سرزمینی کشورهای منطقه وارد کند یا مرزهای شناخته‌شده بین‌المللی را دستخوش تغییر سازد». طیفی از ناظران معتقد هستند که پشت این موضع‌گیری، نگرانی عمیقی از تکرار سناریویی شبیه به اوکراین در فضای پیرامونی ایران نهفته است؛ طرحی که برخی کارشناسان آمریکایی در قالب پروژه «آلترناتیو اوکراین» مطرح کرده‌اند و هدف آن استقرار یک دیوار نظامی متشکل از نیروهای ناتو در شمال ایران است.
روایت ولایتی؛ زنگزور، تهدید وحدت ملی ایران
در پیوست آنچه گفته شد، علی‌اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل، طی پیامی به مناسبت آیین نکوداشت شیخ صفی‌الدین اردبیلی، به‌شدت نسبت به تبعات طرح «دالان زنگزور» هشدار داد. او این طرح را تهدیدی علیه «وحدت ملی و تمامیت ارضی ایران» خواند و از مردم آذربایجان خواست در برابر این توطئه‌ها هوشیار باشند. در بخشی از پیام تأمل‌برانگیز ولایتی آمده است که «در سال‌های اخیر، برخی کشورها تلاش کرده‌اند با بهانه‌هایی همچون ایجاد دالان اقتصادی، ساختار بومی مردم آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل را دستخوش ناامنی کنند... اما هدف اصلی این طرح‌ها، فراهم‌سازی بستر نفوذ ناتو به قفقاز جنوبی، دریای خزر و آسیای مرکزی است».
این هشدار مشاور مقام معظم رهبری، در فضایی مطرح می‌شود که ایران بیش از هر زمان دیگری نیازمند انسجام داخلی در برابر فشارهای خارجی است. ولایتی با اشاره به وحدت اقوام ایرانی، از تلاش بیگانگان برای نفوذ در لایه‌های قومی کشور پرده برداشت و نقش آذربایجان در صیانت از هویت ملی ایران را تاریخی و ممتاز توصیف کرد. موضع‌گیری او، پیوندی روشن با تهدیدات ژئوپلیتیک پس از جنگ ۱۲روزه دارد؛ تهدیداتی که اکنون فراتر از میدان نبرد نظامی، در قالب بازطراحی مرزها، کریدورها و خطوط نفوذ منطقه‌ای به ویژه در منطقه قفقاز در حال رخ‌نمایی است.
نبردهای خاموش در پس نبردها
در نگاهی کلی، جنگ ۱۲روزه اسرائیل و آمریکا علیه ایران، نه‌تنها نتیجه‌ای راهبردی برای مهاجمان در بر نداشت، بلکه فضا را برای ورود بازیگران دیگر، از آذربایجان تا ترکیه و حتی ایالات متحده باز کرد. هم‌زمان، تلاش‌هایی برای ایجاد نظم ژئوپلیتیک جدید در قفقاز جنوبی در جریان است که اگر بی‌پاسخ بماند، می‌تواند به انزوای تدریجی ایران از منطقه پیرامونی خود بینجامد.
طرح‌هایی مانند «کریدور زنگزور» یا «پل ترامپ» در ظاهر، مسیرهای اقتصادی هستند اما در باطن، ابزارهایی برای تغییر موازنه قدرت و مرزهای نرم نفوذ کشورها محسوب می‌شوند. در این میان، ایران نیازمند حفظ انسجام ملی، هوشیاری ژئوپلیتیک و تقویت بازوهای دیپلماتیک خود است، نه فقط در برابر اسرائیل و آمریکا، بلکه در برابر جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای همسایگان که می‌تواند به مراتب خطرناک‌تر و پایدارتر از یک جنگ کوتاه‌مدت باشد./شرق
نظر شما :