چرا روابط ایران و اتیوپی مهم است؟

نویسنده: دکتر علیرضا محمدی نیگجه، کارشناس ارشد مسایل خاورمیانه و غرب آفریقا

دیپلماسی ایرانی: در تاریخ ۶ مه ۲۰۲۵، اتیوپی و ایران یادداشت تفاهمی (MOU) را رسمی کردند که لایه‌ای جدید از همکاری‌های امنیتی و اطلاعاتی میان نهادهای پلیس دو کشور ایجاد می‌کند. این توافق که توسط رئیس پلیس اتیوپی، کمیسر کل، دملش گبره‌میکائل، و سردار احمدرضا رادان از ایران امضا شد، چارچوبی برای مشارکت در مبارزه با جرایم فرامرزی، تبادل اطلاعات و ارتقای ظرفیت‌ها از طریق آموزش‌های مشترک و تبادل تجربیات ترسیم می‌کند. به‌منظور تضمین دستاوردهای عملی این همکاری، در یادداشت تفاهم بندهایی برای نظارت دوره‌ای گنجانده شده است؛ موضوعی که پلیس فدرال اتیوپی بر آن به‌عنوان سنگ‌بنای اجرای توافق تأکید کرده است.

برای ایران، این یادداشت تفاهم با اتیوپی حرکتی حساب‌شده به‌منظور گسترش نفوذ در شاخ آفریقاست؛ منطقه‌ای که تهران آن را از منظر راهبردی حیاتی می‌داند. ایران طی سال‌ها توانمندی‌های امنیتی و نظامی خود را برای ایجاد پل‌های سیاسی و اقتصادی با کشورهای آفریقایی به‌کار گرفته است. در جریان جنگ تیگرای اتیوپی (۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲)، انتقال پهپادهای ایرانی نقشی تعیین‌کننده در تغییر موازنه به سود دولت اتیوپی در برابر نیروهای جدایی‌طلب شمال ایفا کرد. در سال‌های اخیر نیز ایران پهپادهای شناسایی و رزمی را در اختیار ارتش سودان در جنگ داخلی‌اش با نیروهای شبه‌نظامی «حمایت سریع» قرار داده است؛ الگویی که نشان‌دهنده بهره‌گیری ایران از پشتیبانی نظامی برای تحکیم اتحادهاست. با رسمی‌شدن این توافق امنیتی با اتیوپی، ایران جایگاه محکم‌تری در منطقه‌ای به دست می‌آورد که نفوذ آن در اثر فشارهای ژئوپلیتیکی متغیر، دستخوش فراز و فرود بوده است.

پیشینه روابط دو کشور

روابط ایران و اتیوپی به‌عنوان دو کشور مهم در خاورمیانه و شاخ آفریقا، طی دهه‌های اخیر روندی پر فراز و نشیب داشته است. موقعیت ژئوپلیتیک اتیوپی در شاخ آفریقا، نزدیکی به دریای سرخ و باب‌المندب، و جمعیت بالای این کشور، آن را به یک بازیگر مهم منطقه‌ای تبدیل کرده است. از سوی دیگر، ایران به‌دلیل جایگاه ژئواستراتژیک در خلیج فارس و غرب آسیا، همواره به دنبال گسترش روابط خود با کشورهای آفریقایی، به‌ویژه اتیوپی، بوده است.

روابط باستانی ایران و اتیوپی

روابط تاریخی میان ایران و اتیوپی، دو تمدن کهن و سرشار از فرهنگ، به دوره‌های بسیار پیشین بازمی‌گردد. اگرچه مدارک مستندی از روابط رسمی و گسترده پیش از دوران هخامنشی در دست نیست، نشانه‌هایی از تماس‌های اولیه میان این مناطق وجود دارد که می‌توان آن‌ها را به دوره پیش از تاریخ نیز نسبت داد. نام «اریتره» که در منابع یونانی و رومی به عنوان نام دریای سرخ ثبت شده است، به منطقه‌ای اطلاق می‌شد که بخش‌هایی از اتیوپی امروز را در بر می‌گرفت و نمایانگر پیوندهای جغرافیایی و احتمالی فرهنگی بین دو منطقه است.

در دوره هخامنشیان، به ویژه از زمان کمبوجیه دوم (۵۲۹-۵۲۲ قبل از میلاد) که پس از فتح مصر، لشکرکشی به حبشه (اتیوپی امروزی) را آغاز کرد، شواهد مستندتری از تعاملات رسمی به چشم می‌خورد. گرچه این لشکرکشی به دلیل مشکلات تدارکاتی و موانع طبیعی ناکام ماند، اما نشان‌دهنده تمایل امپراتوری هخامنشی برای گسترش نفوذ خود به این منطقه بود. داریوش بزرگ (۵۲۱-۴۸۶ قبل از میلاد) نیز توانست بخش‌هایی از حبشه و اطراف آن را تحت کنترل خویش درآورد و حکومت‌های محلی تحت عنوان ساتراپی به ایران ملحق شدند. این دوره شاهد ارسال هدایایی همچون عاج و آبنوس از سوی حبشی‌ها به دربار هخامنشی بود که گویای روابط اقتصادی و دیپلماتیک مثبت میان دو کشور است. همچنین، در زمان خشایارشا (۴۸۶-۴۶۶ قبل از میلاد)، نیروهای حبشی در لشکرکشی‌های ایران علیه یونان حضور یافتند که اهمیت همکاری نظامی دو طرف را برجسته می‌سازد.

روابط در دوره‌های میانه و تحولات دوران اسلامی

پس از سقوط هخامنشیان و ظهور سلسله اشکانی، منابع مستند از روابط ایران و اتیوپی به شدت کاهش می‌یابد و تقریباً هیچ سند معتبری از این دوره به جای نمانده است. اما در دوره ساسانیان (۲۲۶-۶۵۲ میلادی) بار دیگر تعاملات به شکل محدود تجاری و مذهبی ظاهر می‌شوند. امپراتوری آکسوم که در زمان ساسانیان یکی از قدرت‌های بزرگ شرق آفریقا به شمار می‌رفت و بخش‌هایی از یمن و سودان را نیز تحت سلطه داشت، در رقابت اقتصادی و دریایی با ایران ساسانی بر سر کنترل مسیرهای تجاری شبه‌جزیره عربستان قرار گرفت. این رقابت‌ها حتی پس از فتح یمن توسط ایران ادامه یافت و نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک این منطقه برای هر دو امپراتوری بود.

با ظهور اسلام و گسترش آن در قرن هفتم میلادی، بسیاری از روابط تجاری و دیپلماتیک میان ایران و اتیوپی برای چندین قرن متوقف شد. تنها در قرن هفدهم، در دوران صفویان، تلاش‌هایی محدود برای احیای این روابط صورت گرفت، اما به دلیل فاصله جغرافیایی، مشکلات سیاسی و تغییر اولویت‌های منطقه‌ای، این ارتباطات بیشتر به تبادل پیام‌ها و هدایا محدود ماند.

روابط معاصر ایران و اتیوپی: از دهه ۱۹۵۰ میلادی 

آغاز روابط رسمی و مدرن ایران و اتیوپی به دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ بازمی‌گردد. در این دوره، روابط دو کشور، پس از قرون متمادی از ارتباطات ناپیوسته، به شکل ساختاریافته‌تری شکل گرفت. در سال ۱۹۶۱، سفارت ایران در آدیس آبابا افتتاح شد و اولین سفیر ایرانی به اتیوپی اعزام گردید، هرچند این سفارت تنها پس از یک سال به دلیل مشکلات مالی تعطیل شد و امور کنسولی آن به سفارت ایران در عربستان سعودی واگذار گردید. با این وجود، در سال ۱۹۶۴، سفارت ایران مجدداً در آدیس آبابا بازگشایی شد که نقطه عطفی در تقویت روابط دیپلماتیک دو کشور بود.

یکی از رویدادهای مهم در این دوره، سفر امپراتور هایله سلاسی به ایران در سال ۱۹۶۴ بود که به امضای قراردادهای تجاری و فرهنگی میان دو کشور منجر شد. این سفر زمینه‌ساز گسترش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی بود و نشان‌دهنده‌ی تمایل دو طرف به تقویت روابط خود بود. در سال ۱۹۶۸، پادشاه سابق ایران نیز به اتیوپی سفر کرد و در پی آن معاهده دوستی و همکاری بین تهران و آدیس آبابا امضا شد. در ادامه، امپراتور هایله سلاسی در جشن ۲۵۰۰ سالگی شاهنشاهی ایران در سال ۱۹۷۱ شرکت کرد و روابط رسمی و دوستانه دو کشور بیش از پیش توسعه یافت.

با این وجود، تغییرات سیاسی در اتیوپی به ویژه روی کار آمدن منگیستو هایله مریم و گرایش‌های ایدئولوژیک وی که وابستگی به بلوک شرق داشت، روابط دو کشور را تحت تأثیر قرار داد. در این دوره، اتیوپی حمایت از سومالی را در جنگ اوگادن بر عهده گرفت و ادعا شد که کمک‌های آمریکا به سومالی از طریق ایران منتقل می‌شود، مسأله‌ای که موجب تیرگی روابط تهران و آدیس آبابا شد.

روابط پس از انقلاب اسلامی ایران و تغییرات دوره‌ای

انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ تحولاتی مهم در سیاست خارجی تهران ایجاد کرد که تأثیرات آن بر روابط ایران و اتیوپی نیز محسوس بود. با توجه به رابطه تیره بین رژیم پهلوی و دولت اتیوپی و ماهیت انقلابی حاکم بر آدیس آبابا در آن زمان، روابط دو کشور در دوران پس از انقلاب بهبود یافت. وزیر امور خارجه اتیوپی پیام تبریک رسمی خود را به وزیر خارجه جمهوری اسلامی ارسال کرد که گواهی بر گرمی روابط در آغاز دوره جدید بود.

در دهه ۱۹۸۰، جمهوری اسلامی ایران با اولویت قرار دادن کشورهای آفریقایی و جهان سوم، به ویژه اتیوپی که به لحاظ جغرافیایی در منطقه حساس شاخ آفریقا قرار داشت، سیاست توسعه روابط خود را دنبال کرد. سازمان وحدت آفریقا نیز بر اهمیت این همکاری‌ها تأکید داشت. ایران و اتیوپی هر دو مواضع ضد امپریالیستی را دنبال می‌کردند و در جنگ تحمیلی ایران و عراق، اتیوپی حمایت خود را از ایران اعلام کرد. با این حال، حمایت جمهوری اسلامی ایران از جنبش استقلال اریتره به عنوان یک مانع جدی در گسترش روابط دوجانبه مطرح بود و مقامات اتیوپی بارها به این موضوع اشاره کردند.

پس از سقوط منگیستو هایله مریم و تغییر دولت در اتیوپی در سال ۱۹۹۱، مذاکرات برای ازسرگیری و توسعه روابط از سر گرفته شد. در همان سال، نماینده وزارت امور خارجه ایران در بازدید از آدیس آبابا با رئیس دولت انتقالی اتیوپی، ملس زناوی، دیدار و پیام شفاهی رئیس جمهور ایران، هاشمی رفسنجانی، را مبنی بر تمایل تهران برای گسترش همکاری‌ها منتقل کرد. این پیام با استقبال دولت اتیوپی مواجه شد و در سال 1992، سفارت اتیوپی در تهران مجدداً بازگشایی گردید.

تحکیم روابط در دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰

پس از بازگشایی سفارت اتیوپی در تهران، نخست وزیر اتیوپی، تامرات لین، به ایران سفر کرد و در این سفر چهار یادداشت تفاهم در زمینه‌های تجارت، ساخت و ساز، شیلات و نفت بین دو کشور امضا شد. در این دوره جلسات مشترک مدیران میانی دو کشور نیز برگزار گردید. همچنین در سال ۱۹۹۹، وزیر امور خارجه اتیوپی در پی دیدار وزرای خارجه دو کشور در کنفرانس جنبش عدم تعهد در آفریقای جنوبی، به تهران سفر و با مقامات ایرانی دیدار کرد. همین سال، نماینده ویژه دولت اتیوپی در حوزه انرژی و معدن نیز به ایران سفر نمود و تفاهم‌نامه همکاری‌های اقتصادی، علمی و فنی بین ایران و اتیوپی امضا شد.

در دهه ۲۰۰۰، روابط اقتصادی و سیاسی دو کشور روند روبه‌رشدی داشت و نشست‌های کمیسیون مشترک اقتصادی در تهران و آدیس آبابا برگزار می‌شد. در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، سیاست‌های ایران در آفریقا فعال‌تر شد و روابط با اتیوپی به شکلی قابل توجه گسترش یافت. سفر هیأت‌های دیپلماتیک به کشورهای یکدیگر، به‌ویژه حضور وزیر امور خارجه اتیوپی در تهران در سال ۱۳۹۱ و دیدار با مقامات ایرانی، گواهی بر اهمیت این روابط بود.

در دوره حسن روحانی (۲۰۱۳-۲۰۲۱)، ابتدا روابط کمی کاهش یافت اما در دوره دوم ریاست‌جمهوری وی و پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای برجام، همکاری‌ها به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی و نظامی مجدداً تقویت شد. در دوران ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی (از ۲۰۲۱)، همکاری‌های نظامی بین دو کشور به اوج خود رسید، به‌طوری که ایران پهپادها و کمک‌های نظامی خود را در جریان جنگ داخلی تیگرای در اختیار دولت اتیوپی قرار داد.

اتیوپی از سال ۲۰۱۶ به عنوان دروازه استراتژیک ایران به منطقه شاخ آفریقا مورد توجه ویژه قرار گرفت، به خصوص در شرایطی که برخی کشورهای عربی منطقه تحت فشارهای ژئوپلیتیکی، روابط خود را با تهران قطع کردند. در مجموع، روابط ایران و اتیوپی در بستر تاریخ طولانی خود، همواره متأثر از تحولات سیاسی، اقتصادی و منطقه‌ای بوده و به رغم چالش‌ها، اهمیت استراتژیک دو کشور برای یکدیگر همچنان باقی است.

روابط ایران با جنبش‌های آزادیبخش اریتره

پس از انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی ایران روابط خاصی با برخی از جنبش‌های آزادیبخش اریتره برقرار کرد، از جمله جبهه آزادیبخش اریتره. این جبهه نقش برجسته‌ای در جنگ اریتره با اتیوپی داشت و دفتر نمایندگی آن در تهران تأسیس شد. با این حال، به دلیل گرایش‌های مارکسیستی-لنینیستی رهبران این جبهه، روابط به تدریج سردتر شد. در ادامه، ایران بیشتر از جبهه آزادیبخش اریتره که اعضای آن مسلمان بودند حمایت کرد، اما پس از تغییر مواضع این گروه، دفتر نمایندگی آن در تهران بسته شد و روابط به حداقل رسید.

توافق امنیتی ایران و اتیوپی

ایران و اتیوپی در تاریخ ۶ مه ۲۰۲۵ یادداشت تفاهمی (MOU) امضا کردند. بر اساس این توافق، نهادهای پلیس ملی دو کشور در حوزه امنیتی و اطلاعاتی همکاری خواهند کرد. این همکاری شامل مبارزه با جرایم فراملی، تبادل اطلاعات، ظرفیت‌سازی و همچنین تبادل تجربه و آموزش خواهد بود.
برای ایران، این یادداشت تفاهم گامی مهم در جهت تقویت روابط با یک قدرت منطقه‌ای است که در موقعیتی راهبردی در شاخ آفریقا قرار گرفته است.

تهران در سال‌های اخیر از دستگاه‌های امنیتی و توانمندی‌های نظامی خود برای ایجاد و گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با کشورهای آفریقایی استفاده کرده است. این روند شامل انتقال پهپاد به دولت اتیوپی نیز بوده که در تغییر روند جنگ تیگرای (۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲) به سود آدیس‌آبابا نقش مؤثری ایفا کرد.

ایران همچنین پهپادهای شناسایی و رزمی در اختیار ارتش سودان قرار داده است که علیه نیروهای شبه‌نظامی «نیروهای پشتیبانی سریع» در جنگ داخلی جاری سودان به‌کار گرفته شده‌اند.

وضعیت سیاسی و امنیتی اتیوپی

۱. بحران‌های داخلی

پس از پایان جنگ تیگرای در سال ۲۰۲۲، اتیوپی وارد مرحله‌ای تازه از بی‌ثباتی شد. این کشور که منابع و توان مالی‌اش در جنگ فرسایشی با جبهه آزادی‌بخش خلق تیگرای تحلیل رفته بود، اکنون با مجموعه‌ای از چالش‌های امنیتی و اجتماعی مواجه است. گروه‌های مسلح تیگرای هنوز به‌عنوان تهدیدی جدی باقی مانده‌اند و از بازگشت به درگیری صرف‌نظر نکرده‌اند.

از سوی دیگر، شبه‌نظامیان «فانو» از قوم آمهارا که در گذشته متحد دولت در نبرد علیه تیگرای بودند، به دلیل اختلافات ارضی و سیاست‌های خلع سلاح اجباری دوباره علیه دولت آدیس‌آبابا شوریده‌اند. در جبهه‌ای دیگر، نخست‌وزیر آبی احمد با مخالفت‌های گسترده در میان قوم اورومو روبه‌رو است؛ قومی که خود به آن تعلق دارد. ارتش آزادی‌بخش اورومو سیاست‌های تمرکزگرایانه آبی احمد را در چارچوب نظام فدرالی اتیوپی مغایر با خودمختاری ایالت‌های محلی می‌داند و به مقاومت مسلحانه دست زده است.
در کنار این تنش‌های قومی، بحران اقتصادی نیز بر مشکلات افزوده است. تورم بالا، افزایش بیکاری و کمبود منابع مالی دولت، ظرفیت آدیس‌آبابا را برای مدیریت بحران‌های امنیتی و اجتماعی کاهش داده است. چنین شرایطی نشان می‌دهد که دولت اتیوپی نه‌تنها با تهدیدات نظامی داخلی مواجه است، بلکه از لحاظ اقتصادی نیز تحت فشار شدیدی قرار دارد.

۲. چالش‌های فرامرزی

فراتر از مرزهای داخلی، روابط اتیوپی با اریتره بار دیگر تیره شده است. دو کشور که در جریان جنگ تیگرای در کنار هم علیه شورشیان شمالی جنگیده بودند، اکنون با بی‌اعتمادی و تنش‌های فزاینده مواجه‌اند. ریشه این اختلافات را می‌توان در دو عامل اصلی جست‌وجو کرد:

۱. توافق صلح پرتوریا (۲۰۲۲): که به نیروهای اریتره اجازه داد حضور نظامی خود را در خاک اتیوپی حفظ کنند. این حضور، همچنان به‌عنوان منبعی از تنش باقی مانده و نشانه‌ای از سلطه‌جویی اریتره تلقی می‌شود.

۲. جاه‌طلبی دریای سرخ: تلاش آدیس‌آبابا برای دستیابی به بندری در دریای سرخ از طریق توافق با «سومالی‌لند» (منطقه‌ای جدایی‌طلب در سومالی) خشم اریتره و همچنین مخالفت دولت سومالی را برانگیخته است. اریتره آشکارا از موضع سومالی حمایت کرده و این موضوع روابطش با اتیوپی را بیش از پیش متشنج ساخته است.

در چنین فضایی، اتیوپی نیازمند تقویت توان اطلاعاتی و امنیتی خود برای مواجهه با خطرات احتمالی در مرزها و همچنین جلوگیری از تشدید تنش با اریتره است.

بازی قدرت‌های منطقه‌ای

بازی قدرت‌های منطقه‌ای در شاخ آفریقا جلوه‌ای آشکار در سیاست خارجی اتیوپی یافته است. این کشور در سال‌های اخیر کوشیده با دو رقیب دیرینه و تأثیرگذار خاورمیانه یعنی ایران و امارات روابطی هم‌زمان و متوازن برقرار کند. امارات یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری اتیوپی محسوب می‌شود و عربستان نیز در کنار آن جایگاهی کلیدی دارد، با این حال آدیس‌آبابا همچنان روابط خود با تهران را حفظ کرده است؛ حتی زمانی که در سال ۲۰۱۶ تحت فشار مستقیم عربستان و امارات قرار داشت، تنها کشور شاخ آفریقا بود که روابطش با ایران را قطع نکرد. این تصمیم در دوران نخست‌وزیری هایله‌ماریام دسالین اتخاذ شد و از همان زمان نشان داد که اتیوپی در پی حفظ استقلال عمل در سیاست خارجی است.

در خلال جنگ تیگرای نیز سیاست موازنه‌گری اتیوپی بیش از پیش نمایان شد. این کشور به‌طور هم‌زمان از پهپادها و حمایت‌های نظامی ایران، امارات و ترکیه بهره برد؛ قدرت‌هایی که در دیگر منازعات منطقه‌ای، به‌ویژه یمن و سوریه، در دو سوی متضاد صف‌آرایی کرده‌اند.
ماجرای سودان اما لایه‌های پیچیده‌تری به این معادله افزود. در حالی که ایران از ارتش سودان پشتیبانی می‌کند و امارات حامی نیروهای «پشتیبانی سریع» است، اتیوپی در مقاطع مختلف با هر دو طرف تعامل داشته است. این نشان می‌دهد که آدیس‌آبابا به‌دنبال نوعی سیاست عمل‌گرایانه است که بر اساس آن بتواند از تضاد منافع بازیگران منطقه‌ای برای تقویت جایگاه خود بهره گیرد.

چنین رویکردی، نمونه‌ای کم‌نظیر از همگرایی دیپلماتیک میان رقبای منطقه‌ای است. اتیوپی تلاش دارد با استفاده از این ظرفیت، هم امنیت داخلی خود را تقویت کند و هم جایگاه ژئوپولیتیکی خویش را در منطقه ارتقا دهد. این موازنه‌گری ظریف در عمل نشان می‌دهد که آدیس‌آبابا نه در پی جانبداری کامل از یک محور، بلکه به‌دنبال استفاده از رقابت قدرت‌ها برای پیشبرد منافع ملی خویش است.

همکاری‌های سیاسی و دیپلماتیک ایران و اتیوپی

روابط ایران و اتیوپی طی سال‌های اخیر به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک این کشور در شاخ آفریقا و جایگاه آن به عنوان میزبان مقر اتحادیه آفریقا، اهمیت ویژه‌ای یافته است. ایران با درک این جایگاه، تلاش کرده است تا حضور سیاسی خود را در آدیس‌آبابا به سطحی فراتر از روابط دوجانبه ارتقا دهد و از ظرفیت اتیوپی برای تقویت پیوندهای منطقه‌ای و قاره‌ای بهره‌برداری کند. به همین دلیل، تعاملات دیپلماتیک ایران با این کشور نه تنها در حوزه روابط دوجانبه، بلکه در سطح همکاری با نهادهای آفریقایی نیز معنا پیدا کرده است.

در این چارچوب، انتخاب دیپلمات‌ها و مدیریت تیم سفارت در اتیوپی، نشان‌دهنده توجه ایران به اهمیت این کشور و نقش آن در معادلات منطقه‌ای است. انتصاب دکتر علی‌اکبر رضایی به عنوان سفیر ایران در آدیس‌آبابا، در همین راستا ارزیابی می‌شود. وی با تکیه بر تجربه دیپلماتیک و شناخت از ساختارهای منطقه‌ای، تلاش کرده است پیوندهای ایران با نهادهای سیاسی و اقتصادی آفریقا را تقویت کند. فعالیت‌های انجام‌شده شامل برگزاری نشست‌های مشترک میان مقامات ایران و اتیوپی، گسترش ارتباطات با اتحادیه آفریقا، و ایجاد بستری برای افزایش تبادلات اقتصادی و فرهنگی بوده است. این اقدامات نشان می‌دهد که سفارت ایران، با وجود چالش‌های سیاسی و امنیتی منطقه، توانسته است در جهت تقویت همکاری‌ها گام‌های مؤثری بردارد. به ویژه، استفاده از ظرفیت اتیوپی به عنوان دروازه ورود به آفریقا، بخشی از راهبرد بلندمدت ایران در این قاره به شمار می‌رود.

نکته قابل توجه این است که مدیریت هوشمندانه روابط دیپلماتیک در آدیس‌آبابا باعث شده است تعاملات ایران از سطح نمادین فراتر رود و به روابطی ساختاری و پایدار تبدیل شود. 

روابط اقتصادی ایران و اتیوپی

اقتصاد اتیوپی عمدتاً بر پایه کشاورزی شکل گرفته و این کشور دارای منابع طبیعی غنی شامل نیروی انسانی، دامداری، منابع آب، شیلات، جنگل، معادن و انرژی است. اکوسیستم‌های متنوع گیاهی، اتیوپی را به مرکز تولید غلاتی همچون گندم، جو، ارزن و همچنین قهوه، محصولی استراتژیک، تبدیل کرده است. با این حال، ضعف عملکرد اقتصادی کشور ناشی از سیاست‌های ناکارآمد اقتصادی است. دولت معاصر با آگاهی از این وضعیت، سیاست «توسعه کشاورزی پیشرو در صنعتی‌سازی (Agriculture Development Leading Industrialization – ADLI) را طراحی کرد.

یکی از راهکارهای اصلی تحقق اهداف این سیاست، جذب سرمایه‌گذاری خارجی است. سیاست سرمایه‌گذاری اتیوپی به سه بخش تقسیم می‌شود: حوزه‌هایی که صرفاً برای دولت محفوظ است، حوزه‌های سرمایه‌گذاری مشترک با دولت و حوزه‌هایی که برای سرمایه‌گذاران داخلی در نظر گرفته شده‌اند. فرصت‌های سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران خارجی بسیار گسترده است و ایران می‌تواند به‌عنوان شریک مهم در این مسیر نقش‌آفرین باشد.

سرمایه‌گذاران ایرانی با توانایی انتقال فناوری پیشرفته و مدیریت مدرن، نقش مؤثری در حل محدودیت سرمایه‌ای اتیوپی دارند و می‌توانند به گسترش بازارهای بین‌المللی نیز کمک کنند. از سال ۱۹۹۲، مجموعاً ۲۱ پروژه سرمایه‌گذاری ایرانی در اتیوپی اجرا شده است که بیشترین سهم به بخش تولید با ۱۲ پروژه (۵۷٪) و کمترین سهم به بخش ساخت‌وساز با ۱ پروژه (۴.۷٪) اختصاص دارد.

با توجه به تاریخچه طولانی روابط دو کشور و ظرفیت‌های بالقوه، امکان گسترش سطح سرمایه‌گذاری و همکاری‌های اقتصادی بسیار بالاست. در دهه ۱۹۹۰، با ابراز علاقه اتیوپی به همکاری تجاری با ایران، روابط اقتصادی شکل گرفت و توافقنامه‌ها و یادداشت‌های تفاهم متعدد در حوزه‌های فنی و اقتصادی به امضا رسید. این اقدامات موجب توسعه بخش کشاورزی و معدن و افتتاح دفاتر شرکت‌های ایرانی در اتیوپی شد.

اتیوپی با ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری در حوزه‌های کشاورزی، فرآوری محصولات کشاورزی، تولید، نساجی و پوشاک، چرم و محصولات چرمی، گردشگری، ساخت‌وساز، انرژی، معدن، خدمات و فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) به کشوری جذاب برای سرمایه‌گذاران ایرانی و سایر سرمایه‌گذاران بین‌المللی تبدیل شده است. شرکت‌های ایرانی با ایجاد دفاتر محلی و همکاری در پروژه‌های مشترک، از این فرصت‌ها برای دسترسی به بازارهای اتیوپی و آفریقا بهره می‌برند 

در مجموع، با وجود تعداد محدود پروژه‌های اجرایی، روابط اقتصادی ایران و اتیوپی دارای ظرفیت بالایی برای توسعه است و تقویت همکاری‌های تجاری و فنی می‌تواند منافع مشترک دو کشور را به طور چشمگیری افزایش دهد

روابط فرهنگی ایران و اتیوپی

بخش فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در آدیس‌آبابا طی سال‌های اخیر با فعالیت‌های گسترده‌ای تلاش کرده است تصویر مثبتی از ایران ارائه دهد و روابط فرهنگی دو کشور را تقویت کند. این بخش با نیروی انسانی محدود، دوره‌های مختلف آموزشی از جمله دوره مکاتبه‌ای اسلامی، زبان فارسی، تاریخ ایران، هنر عکاسی و کامپیوتر ارائه کرده و کتابخانه‌ای مجهز با منابع به‌روز و سالن مطالعه راه‌اندازی کرده است. همچنین، فیلم‌های ایرانی هر هفته نمایش داده می‌شوند و به درخواست اعضای صوتی و تصویری، امانت داده می‌شوند. مقالات و نشریات ایران به زبان فارسی ترجمه و برای شخصیت‌ها و سازمان‌های برجسته ارسال می‌شوند و حمایت از چاپ کتاب‌های فرهنگی ترجمه‌شده نیز از دیگر فعالیت‌هاست.

بخش فرهنگی علاوه بر آموزش، سمینارها و رویدادهای متعددی برگزار می‌کند. از جمله می‌توان به برگزاری هفته فرهنگی ایران، نمایشگاه‌های هنر و صنایع دستی، سمینارهایی درباره نقش زنان، چندفرهنگی و تساهل، و گرامیداشت روز قدس اشاره کرد. دوره ایران‌شناسی که به معرفی ایران باستان و معاصر اختصاص دارد، با همکاری دانشگاه آدیس‌آبابا برگزار شده و به درک بهتر تاریخ، هنر، ادبیات، اقتصاد، دین و سیاست ایران کمک می‌کند.

یکی از مهم‌ترین بخش‌های فعالیت‌های فرهنگی، اعطای بورسیه و پذیرش دانشجویان اتیوپیایی برای تحصیل در ایران است. این دانشجویان در دوره‌های آموزش زبان فارسی و ایران‌شناسی (Iranology) شرکت می‌کنند. دوره ایران‌شناسی به معرفی ایران باستان و معاصر اختصاص دارد و توسط مدرس دانشگاه آدیس‌آبابا برگزار می‌شود. این دوره‌ها نقش مهمی در آشنایی دانشجویان با تاریخ، فرهنگ، هنر، ادبیات، اقتصاد و سیاست ایران ایفا می‌کنند و ارتباط فرهنگی مستقیم بین مردم دو کشور را تقویت می‌کنند

همچنین، ترجمه و انتشار آثار ادبی و شعر فارسی به زبان امهری، روابط فرهنگی دو کشور را پررنگ کرده است. با وجود این تلاش‌های گسترده از سوی ایران، اقدامات ملموس طرف اتیوپی در بهبود روابط فرهنگی محدود بوده و بیشتر به امضای توافقات و یادداشت‌های تفاهم محدود شده است.

به طور کلی، این فعالیت‌ها نشان‌دهنده تعهد ایران به توسعه روابط فرهنگی و آموزشی با اتیوپی و تلاش برای ایجاد پیوندهای مستحکم مردمی میان دو کشور است.

چالش‌ها در گسترش روابط ایران و اتیوپی

چالش‌های روابط ایران و اتیوپی

با این حال، توجه اتیوپی به ایران در مقایسه با دیگر کشورها محدود بود و سیاست خارجی این کشور تنها جمعیت بالای ایران و اقتصاد پیشرفته آن را به عنوان فرصت‌های مهم در روابط ذکر کرده است، در حالی که زمینه‌های فراوان دیگری برای همکاری وجود دارد که هنوز به طور کامل بهره‌برداری نشده‌اند.

روابط ایران و اتیوپی با مجموعه‌ای از چالش‌ها روبه‌رو است. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، سیاست کلی اتیوپی نسبت به کشورهای خاورمیانه است که به طور یکسان اعمال می‌شود و فرصت‌ها و تأثیرات خاص ایران به درستی شناسایی نمی‌شود. فشارهای سیاسی و اقتصادی برخی قدرت‌های غربی، به ویژه ایالات متحده، برای محدود کردن نفوذ ایران در آفریقا، از دیگر موانع اصلی است.

علاوه بر این، رقابت منطقه‌ای با اسرائیل و کشورهای عربی فعال در اتیوپی بر روند همکاری‌ها اثرگذار است. مشکلات داخلی اتیوپی، از جمله جنگ در منطقه تیگرای و بحران‌های قومی متعدد، نیز ثبات سیاسی کشور را تحت تأثیر قرار داده و امکان توسعه روابط اقتصادی و سیاسی با ایران را محدود می‌کند.

در مجموع، چالش‌های روابط ایران و اتیوپی ترکیبی از سیاست‌های کلی، فشارهای بین‌المللی، رقابت منطقه‌ای و مشکلات داخلی است که نیازمند مدیریت هوشمندانه و برنامه‌ریزی دقیق برای بهره‌برداری از فرصت‌های موجود در همکاری دوجانبه می‌باشد.

فرصت‌ها در توسعه روابط ایران و اتیوپی

روابط ایران و اتیوپی با فرصت‌های متعددی برای گسترش همکاری‌ها همراه است. ظرفیت بالای اتیوپی در حوزه کشاورزی و انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی برق‌آبی، می‌تواند زمینه‌ای مناسب برای ایجاد پروژه‌های اقتصادی مشترک با ایران فراهم کند. علاوه بر این، نیاز مبرم اتیوپی به دارو و خدمات پزشکی، فرصت‌های قابل توجهی برای صادرات و سرمایه‌گذاری ایران در بخش سلامت ایجاد می‌کند. همچنین، جایگاه اتیوپی به‌عنوان میزبان اتحادیه آفریقا، این کشور را به دروازه‌ای راهبردی برای ایران تبدیل کرده است تا بتواند از طریق آن، روابط خود را با کل قاره آفریقا تقویت کند.

نتیجه‌گیری

روابط ایران و اتیوپی، با وجود سابقه طولانی تاریخی، ترکیبی از فرصت‌ها و چالش‌ها را نشان می‌دهد. هرچند فشارهای خارجی و مشکلات داخلی اتیوپی مانع از گسترش سریع این روابط شده است، ظرفیت‌های اقتصادی، فرهنگی و ژئوپلیتیکی دو کشور می‌تواند پایه‌گذار همکاری‌های گسترده‌تر در آینده باشد. اتخاذ دیپلماسی فعال، هوشمند و متوازن، مسیر بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها را هموار می‌کند و امکان ارتقای روابط دوجانبه به سطح راهبردی فراتر از حوزه اقتصادی را فراهم می‌آورد.

توافق‌ها و تعاملات ایران و اتیوپی فراتر از روابط دوجانبه اهمیت دارند و جایگاه راهبردی شاخ آفریقا در ژئوپلیتیک جهانی را تقویت می‌کنند. در حالی که قدرت‌های منطقه‌ای مانند ایران، امارات و عربستان برای نفوذ در این منطقه رقابت می‌کنند، موقعیت استراتژیک اتیوپی و تمایل آن به تعامل با بازیگران مختلف، این کشور را به کنشگری محوری بدل ساخته است. توانایی اتیوپی در مدیریت این روابط، به ویژه در مواجهه با چالش‌های داخلی، نه تنها مسیر آینده خود بلکه ثبات منطقه‌ای را نیز رقم خواهد زد. همکاری اطلاعاتی و امنیتی با ایران، ابزار مهمی برای مقابله با تهدیدات داخلی و ابهامات منطقه‌ای فراهم می‌آورد، هرچند آزمون واقعی تحقق نتایج ملموس این شراکت هنوز باقی است.

با وجود ظرفیت‌های بالقوه، روابط ایران و اتیوپی با چالش‌های متعددی روبه‌روست. فشارهای سیاسی و اقتصادی برخی قدرت‌های غربی، به ویژه ایالات متحده، برای محدود کردن نفوذ ایران در آفریقا، رقابت منطقه‌ای با اسرائیل و کشورهای عربی فعال در اتیوپی و مشکلات داخلی این کشور، از جمله جنگ در تیگرای و بحران‌های قومی، از مهم‌ترین موانع گسترش همکاری‌ها محسوب می‌شوند. این شرایط نشان می‌دهد که تقویت روابط نیازمند استراتژی‌های دقیق، انعطاف‌پذیر و چندجانبه است تا فرصت‌ها به حداکثر برسند و اثر چالش‌ها کاهش یابد.

در عین حال، فرصت‌های اقتصادی و راهبردی قابل توجهی نیز در این روابط وجود دارد. ظرفیت بالای اتیوپی در حوزه کشاورزی و انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه برق‌آبی، امکان توسعه پروژه‌های اقتصادی مشترک با ایران را فراهم می‌کند. نیاز مبرم این کشور به دارو و خدمات پزشکی، زمینه سرمایه‌گذاری و صادرات ایران در بخش سلامت را تقویت می‌کند. همچنین جایگاه اتیوپی به عنوان میزبان اتحادیه آفریقا، این کشور را به دروازه‌ای راهبردی برای گسترش تعامل ایران با کل قاره آفریقا تبدیل کرده است.

به طور کلی، روابط ایران و اتیوپی ظرفیت بالقوه‌ای برای تبدیل شدن به همکاری استراتژیک گسترده دارند. بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها نیازمند مدیریت هوشمندانه چالش‌ها، تمرکز بر فرصت‌های اقتصادی و فرهنگی و استفاده از دیپلماسی فعال و چندجانبه است. با توجه به این رویکرد، آینده روابط دوجانبه روشن و امیدوارکننده خواهد بود و می‌تواند نقش مهمی در ارتقای ثبات و توسعه منطقه‌ای ایفا کند.

منابع:

https://theconversation.com/iran-and-ethiopia-have-a-security-deal-heres-why-they-signed-it-256486.
https://www.military.africa/2025/05/ethiopia-and-iran-enters-intel-sharing-agreemen/
https://etd.aau.edu.et/server/api/core/bitstreams/82e14104-2a36-4a9c-93be-f32de63d92cf/content
https://etd.aau.edu.et/server/api/core/bitstreams/82e14104-2a36-4a9c-93be-f32de63d92cf/content

عرب احمدی، امیربهرام، بررسی تطبیقی تبادل فرهنگی تاریخی ایران و اتیوپی، مجله مطالعات سیاسی اجتماعی جهان، جلد 2، شماره 3، ژوئیه 2018، صص 549-572