آسیب‌های جنگ ۱۲ روزه بر ایران

نویسنده: پائول ایدون (Paul Iddon)، روزنامه‌نگار و متخصص حوزه خاورمیانه و أمور نظامی

دیپلماسی ایرانی: حسن روحانی، رئیس جمهوری اسبق ایران گفته که کشورش در برابر حملات هوایی اسرائیل بسیار آسیب پذیر است. او همچنین به طور غیرمستقیم اذعان کرد که تلاش‌های قبلی ایران برای ایجاد پدافند هوایی علیه اسرائیل در کشورهای منطقه بین آنها شکست خورده است. او در هر دو مورد درست می‌گوید.

حسن روحانی، رئیس جمهوری سابق ایران، اوایل این ماه گفت: "آسمان ایران برای دشمن کاملاً امن شده است. ما دیگر بازدارندگی واقعی نداریم. کشورهای همسایه ما – عراق، سوریه، لبنان، اردن – همگی فضای هوایی تحت کنترل ایالات متحده و اسرائیل دارند."

روحانی چیزهایی در مورد پدافند هوایی کشورش می‌داند. اولاً، او از سال ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۱ فرمانده پدافند هوایی ایران بود که هم‌زمان با جنگ طولانی و طاقت‌فرسای ایران با عراق صدام حسین بود. دو دوره متوالی ریاست جمهوری او، از ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۱، هم‌زمان با رونمایی ایران از چندین سامانه موشکی پدافند هوایی بومی، مانند باور-۳۷۳ و ۱۵ خرداد بود. در دوره دوم ریاست جمهوری او، تهران به دنبال ایجاد پدافند هوایی در کشورهای همسایه به عنوان یک لایه دفاعی اضافی در برابر نیروی هوایی قدرتمند اسرائیل بود.

نیروی هوایی اسرائیل اساساً در طول جنگ ۱۲ روزه ژوئن بر فضای هوایی ایران تسلط داشت. قدرت هوایی برتر اسرائیل تنها عامل مؤثر در انجام این کار نبود. اسرائیل پیش از این برخی از پیشرفته‌ترین پدافندهای هوایی ایران را نابود کرده بود. علاوه بر این، می‌توانست از فضای هوایی سوریه و عراق بدون مواجهه با هیچ مانع یا مقاومت قابل توجهی استفاده کند.

دوره دوم ریاست جمهوری روحانی در سال ۲۰۲۱ به پایان رسید. در آن زمان، شبکه موسوم به محور مقاومت متشکل از گروه‌های مسلح تحت حمایت ایران در سراسر خاورمیانه در موقعیت بسیار قوی‌تری نسبت به امروز قرار داشت.

در حالی که ترور ژنرال قاسم سلیمانی توسط ایالات متحده در ژانویه ۲۰۲۰ – که فرماندهی نیروی قدس برون‌مرزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران را بر عهده داشت و گروه‌های مسلح مختلف محور مقاومت منطقه‌ای را سازماندهی می‌کرد – بدون شک یک شکست قابل توجه بود، اما جناح‌های عراقی هنوز قدرت نظامی و سیاسی قابل توجهی در همسایه غربی ایران داشتند.

در سوریه، رئیس جمهور بشار اسد همچنان در قدرت بود و به نظر می‌رسید که پس از یک دهه جنگ داخلی خونین، بر مخالفان شورشی پراکنده علیه خود غلبه کرده است. قدرتمندترین مخالفان او، گروه مسلح اسلام‌گرای «هیئت تحریر الشام»، تنها استان دورافتاده ادلب در شمال غربی سوریه را کنترل می‌کردند. اسد می‌توانست با خیال راحت به حمایت مداوم ایران و روسیه تکیه کند که به مهار و محدود نگه داشتن هیئت تحریر الشام در آن منطقه مرزی کمک می‌کردند.

و گوهر تاج محور ایران، حزب‌الله لبنان، همچنان توسط سید حسن نصرالله، رهبر دیرینه، رهبری می‌شد. این حزب به طور پیوسته ذخایر پیشرفته‌ای بالغ بر ۱۵۰ هزار موشک و راکت زمین به زمین را جمع‌آوری کرده بود که از نظر تئوری می‌توانست دفاع هوایی پیچیده و چندلایه اسرائیل را در هم بشکند و شهرها و پایگاه‌های نظامی آن را با پرتابه‌های مرگبار اشباع کند.

با این حال، اسرائیل از سال ۲۰۱۳ حملات هوایی هدفمندی را با هدف جلوگیری از استقرار نظامی ایران در سوریه آغاز کرد. در حالی که نیروی هوایی اسرائیل در آن سال‌ها لبنان را بمباران نکرد، هرچند که مرتباً حریم هوایی آن را نقض می‌کرد، اما مرتباً نیروهای ایرانی را در سوریه هدف قرار می‌داد، با این هدف که از انتقال سیستم‌های تسلیحاتی پیشرفته از طریق زمین به حزب‌الله توسط تهران مانع شود.

پدافند هوایی سوریه همواره در برابر نیروی هوایی اسرائیل ناکافی بوده است. در حالی که یک فروند اف-۱۶ اسرائیلی در سال ۲۰۱۸ در حالی که از موشک‌های دوربرد اس-۲۰۰ سوریه که مربوط به دوران شوروی بود، فرار می‌کرد، سقوط کرد، این تنها استثنا بود. در همان دوره، اسرائیل بخش‌های بزرگی از کل پدافند هوایی سوریه و یک سامانه تور ساخت روسیه را که ایران سعی داشت در یک پایگاه هوایی استراتژیک سوریه مستقر کند، نابود کرد.

یک سامانه موشکی پدافند هوایی استراتژیک و دوربرد اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو-۲ که اواخر همان سال توسط روسیه به سوریه منتقل شد، ظاهراً برای مدرن‌سازی پدافند هوایی سوریه در نظر گرفته شده بود. با این حال، آن اس-۳۰۰ همیشه فقط در اسم سوری بود. گذشته از همه اینها، پرسنل نظامی روسیه همیشه آنها را کنترل می‌کردند – آنها هرگز چیزی بیش از یک تلاش نمادین برای جلوگیری از کارزار هوایی اسرائیل انجام ندادند که این موضوع زمانی کاملاً آشکار شد که روسیه چند ماه پس از حمله به اوکراین در سال ۲۰۲۲، آن را از سوریه خارج کرد.

پیشرفته‌ترین سامانه‌های سوریه شامل سامانه‌های میان‌برد پانتسیر-اس۱ و بوک-ام۲ ساخت روسیه بود. در سال ۲۰۲۱، روسیه از ادعاهای سوریه مبنی بر اینکه این سامانه‌ها در سرنگونی مهمات دوربرد شلیک شده توسط جت‌های اسرائیلی از راه دور مؤثر هستند، حمایت کرد. در هر صورت، آنها هرگز یک هواپیمای جنگی اسرائیلی را سرنگون نکردند.

توانایی اسرائیل برای حمله دلخواهانه به منافع سپاه پاسداران و نیروهای تحت حمایت آن در سوریه، نقطه ضعفی برای ایران بود. در نتیجه، در ژوئیه ۲۰۲۰، تهران با دمشق برای استقرار دو سیستم دفاع هوایی در سوریه توافق‌نامه‌ای امضا کرد. رسانه‌های دولتی ایران در آن زمان این توافق‌نامه را تلاشی برای «تغییر قوانین درگیری در حریم هوایی سوریه و پاسخ به حملات مکرر اسرائیل به خاک سوریه» توصیف کردند.

در فوریه ۲۰۲۳، رسانه‌های ایران از احتمال بالای تأمین رادارها و سیستم‌های دفاعی ایرانی، مانند ۱۵ خرداد، برای تقویت دفاع متحد سوریه خبر دادند. و نشانه‌هایی وجود داشت که تهران حداقل برای انجام این کار تلاش کرده است. فوریه ۲۰۲۳ ماه زلزله بزرگی بود که بخش‌های بزرگی از سوریه و ترکیه همسایه را ویران کرد. چندین کشور، از جمله ایران، پروازهای امدادی خود را برای کمک به سوری‌ها در مقابله با آن فاجعه انسانی ارسال کردند. متعاقباً رویترز گزارش داد که ایران از پروازهای امدادی خود برای قاچاق باتری‌های رادار و قطعات یدکی برای ارتقاء پدافند هوایی سوریه استفاده کرده است.

با این حال، به نظر می‌رسید که ایران هرگز نتوانسته است برنامه‌های بزرگ خود را برای ارتقاء پدافند هوایی مشتری خود تحقق بخشد. در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، حماس متحد ایران در نوار غزه حملات سرنوشت‌ساز خود را علیه اسرائیل آغاز کرد، خونین‌ترین و مرگبارترین حمله‌ای که اسرائیل در کل تاریخ خود متحمل شده است. اسرائیل با آغاز ویرانگرترین جنگی که حماس و غیرنظامیان غزه تاکنون متحمل شده‌اند، پاسخ داد. جنگ گسترده‌تری که به تلافی ۷ اکتبر آغاز شد، همچنین وارد کردن ضربات استراتژیک تدریجی اسرائیل به محور تحت حمایت ایران و در نهایت بمباران خود ایران را شاهد بود.

جنگ چند جبهه‌ای اسرائیل به تدریج حمله به محور و رهبری حماس صرف نظر از موقعیت مکانی آنها را شامل می‌شد. اسرائیل توانایی خود را در حمله به تهران بدون مجازات با ترور اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس در ژوئیه ۲۰۲۴ ثابت کرد. اسرائیل اخیراً، در ۹ سپتامبر ۲۰۲۵، در تلاشی ناموفق برای ترور دیگر اعضای عالی‌رتبه رهبری سیاسی حماس در دوحه، پایتخت قطر را با موشک‌های بالستیک هوایی هدف قرار داد. همچنین، در چندین حمله هوایی دوربرد، دیگر متحد ایران، حوثی‌ها در یمن را هدف قرار داد که در نگاه به گذشته، می‌توان گفت که این حملات، تمرین‌های آشکاری برای جنگ ۱۲ روزه بودند.

اسرائیل در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴، پس از عملیات انفجاری ساختگی پیجر علیه چندین عامل حزب‌الله، نصرالله، رهبر حزب‌الله، را در پناهگاهش در بیروت ترور کرد. پیش از آن در همان ماه، کماندوهای اسرائیلی به یک پایگاه کوهستانی زیرزمینی که ایران برای تولید موشک‌های دوربرد و هدایت‌شونده دقیق برای حزب‌الله و نیروهای اسد در محل تأسیس کرده بود، حمله کردند. علاوه بر همه اینها، عملیات هوایی ویرانگر اسرائیل در لبنان بخش‌های بزرگی از ذخایر عظیم زمین به زمین حزب‌الله را نابود کرد. سناریوی آخرالزمانی هزاران موشک که بر سر اسرائیل باریدن گرفت، هرگز تا حدی که بسیاری را در نهادهای اطلاعاتی و نظامی اسرائیل شگفت‌زده کرد، تحقق نیافت.

به عنوان مثال، در یک مستند PBS Frontline در مورد رویارویی اسرائیل با ایران، آموس یادلین، رئیس سابق اطلاعات نظامی اسرائیل، اعلام کرد که اگر کسی تا همین اواخر، یعنی در سال ۲۰۲۲، به او می‌گفت که اسرائیل نه تنها نصرالله را ترور خواهد کرد، بلکه موفق می‌شود این کار را بدون شلیک حتی یک موشک حزب‌الله به تل‌آویو انجام دهد، از او می‌پرسید: «چی نوشیدی؟ چی کشیدی؟»

اتفاقاً، حزب‌الله یک موشک بالستیک به تل‌آویو شلیک کرد که اسرائیل آن را رهگیری کرد. ایران مستقیماً با بمباران گسترده موشک‌های بالستیک علیه اسرائیل در اول اکتبر ۲۰۲۴، قتل نصرالله و هنیه را تلافی کرد. اسرائیل در ۲۷ اکتبر با یک شب حملات هوایی ویرانگر تلافی کرد که احتمالاً بیشتر سامانه‌های موشکی استراتژیک S-300 روسیه ایران را از بین برد و این کشور را در معرض حملات آینده قرار داد.

در یک شکست دیگر برای ایران، شکست حزب‌الله و مشغولیت روسیه با اوکراین باعث شد که هیئت تحریر الشام در نوامبر ۲۰۲۴ از منطقه ادلب خود بیرون بیاید و به سرعت حلب، دومین شهر سوریه، را تصرف کند و به سمت دمشق پیشروی کند. سپاه پاسداران و حزب‌الله، که قاطعانه از طریق مداخله خود در جنگ داخلی در سال ۲۰۱۳ از اسد حمایت کردند، به سرعت عقب‌نشینی کردند. روسیه که در سال ۲۰۱۵ قاطعانه‌ترین مداخله نظامی را به نفع اسد انجام داد، به اسد که در ۸ دسامبر فرار کرد، پناهندگی داد. مسکو به سرعت لحن خود را در قبال هیئت تحریرالشام که اکنون پیروز شده بود، تغییر داد تا دو پایگاه ساحلی استراتژیک و سایر منافع خود را در سوریه جدید نوظهور حفظ کند. رهبری جدید سوریه به سرعت فعالیت سپاه پاسداران و حزب‌الله را در این کشور ممنوع کرد و یک پیوند حیاتی را در محور مقاومت در سرزمین شام قطع کرد.

اسرائیل بلافاصله از این گذار سیاسی برای نابودی بقایای ذخایر نظامی سوریه، از جمله تمام پدافند هوایی آن، سوءاستفاده کرد. بدون شک آن حملات سیستم‌های پانتسیر و بوک را که ممکن است قبلاً برخی از مهمات پدافند هوایی اسرائیل را سرنگون کرده باشند، نابود کرد. همین امر در مورد هر قطعه‌ای که ایران موفق شد برای ارتقاء پدافند هوایی دوران اسد بفرستد، نیز صادق است.

دفاع هوایی سوریه اکنون کاملاً از صحنه خارج شده بود. اسرائیل از درجه بی‌سابقه‌ای از برتری هوایی بر سوریه و لبنان برخوردار بود. و به یاد داشته باشید، پیش از این برخی از پیشرفته‌ترین پدافند هوایی تهران را در ایران در جریان حملات ۲۷ اکتبر از بین برده بود.

سوریه تنها کشوری نبود که ایران تلاش کرد پدافند هوایی برای جلوگیری یا هدف قرار دادن هواپیماهای اسرائیلی به آن ارائه دهد. شواهد نشان می‌داد که ایران برخی قابلیت‌های محدود زمین به هوا را در اختیار حزب‌الله قرار داده بود که از لحاظ تئوری می‌توانست جت‌های اسرائیلی را تهدید کند. و اگرچه نادیده گرفتن کامل چنین قابلیت‌هایی احمقانه بود، اما در نهایت نتوانستند حتی اندکی از حمله سرنوشت‌ساز اسرائیل در پاییز ۲۰۲۴ مانع شوند. جالب اینجاست که از بین تمام متحدان و نیروهای نیابتی شبه‌نظامی ایران، پدافند هوایی محدود حوثی‌ها بود که بیش از همه دست کم گرفته شد. یک جت رادارگریز نسل پنجم F-35 Lightning II ایالات متحده حتی در جریان عملیات Rough Rider در اوایل سال ۲۰۲۵ مورد اصابت موشک‌های زمین به هوای حوثی‌ها قرار گرفت.

گذشته از تلاش برای اعطای قابلیت‌هایی به اسد و حزب‌الله برای محافظت از آسمان سوریه و لبنان در برابر هواپیماهای جنگی اسرائیل، به نظر می‌رسید تهران پروژه مشابهی را برای همسایه نزدیک‌تر خود در نظر دارد.

در سال ۲۰۱۹، ایران آشکارا تمایل خود را برای کمک به عراق در توسعه پدافند هوایی خود برای محافظت از هر دو کشور در برابر «تهدیدات هوایی» متقابل از غرب، که بدون شک اشاره‌ای به ایالات متحده و اسرائیل بود، ابراز کرد. ائتلاف چندملیتی به رهبری ایالات متحده بخش زیادی از پدافند هوایی عراق را در جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ نابود کرد. عراق برای دهه‌ها پدافند هوایی زمینی جدیدی به دست نیاورد. عراق در دهه ۲۰۱۰ تعدادی Pantsir-S1 از روسیه دریافت کرد. جنگنده‌های F-16 ساخت آمریکا که در همان دهه تحویل داده شدند، فقط موشک‌های هوا به هوای میان‌برد AIM-7M Sparrow را دارا هستند. اگر بغداد تصمیم سیاسی برای هدف قرار دادن آنها در داخل حریم هوایی خود بگیرد، چنین سلاح‌هایی احتمالاً تنها تهدید حداقلی برای جنگنده‌های اسرائیلی خواهند بود. هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که پدافند هوایی عراق در طول جنگ ۱۲ روزه به جت‌های اسرائیلی که از حریم هوایی آن عبور می‌کردند، شلیک کرده باشد. بغداد رسماً از پرواز ۵۰ جنگنده اسرائیلی تنها در یک روز شکایت کرد.

در حالی که عراق در دهه ۲۰۱۰ خرید سامانه‌های پیشرفته S-۴۰۰ روسی را در نظر گرفته بود، هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که پیشنهاد ایران را به طور جدی بررسی کرده باشد. بغداد انتظار دارد سیستم‌های موشکی میان‌برد KM-SAM را که اخیراً از کره جنوبی سفارش داده است، در اوایل سال ۲۰۲۶ دریافت کند. این مهمترین خرید دفاع هوایی عراق در دهه‌های اخیر است و می‌تواند، از نظر تئوری، تهدیدی بسیار بزرگتر از Pantsir-S1 یا F-16 های مسلح به موشک‌های اسپارو برای هواپیماهای جنگی اسرائیل باشد. با این وجود، تحلیلگران معتقدند که این یک «نمادین سیاسی» است. عراق ممکن است روزی از این سیستم‌ها صرفاً برای دفاع از خود استفاده کند. در هر صورت، ایران نمی‌تواند به طور منطقی به آنها برای خدمت به عنوان یک سد دفاع هوایی در برابر نیروی هوایی اسرائیل در درگیری‌های آینده متکی باشد – و این با فرض تحویل و ورود آنها به خدمت قبل از یک کمپین هوایی دیگر اسرائیل است. در یک سناریوی جنگ تمام عیار با اسرائیل یا ایالات متحده، یا هر دو، ایران ممکن است تلاش کند تا از طریق نیروهای مسلح قدرتمند عراقی طرفدار خود، آنها را به کنترل خود درآورد. این گروه‌ها تنها نیروهای محور هستند که در درگیری‌های پس از اکتبر ۲۰۲۳ – حداقل فعلاً – توسط اسرائیل در خاک عراق هدف قرار نگرفته‌اند. با این حال، چنین اقدام خطرناکی می‌تواند به نابودی سریع موشک‌های KM-SAM عراق در نوع حملات هوایی پیشگیرانه‌ای منجر شود که اسرائیل در دو سال گذشته تمایل بی‌سابقه‌ای برای انجام آن علیه دشمنان خود نشان داده است.

ایران می‌گوید که از زمان جنگ ۱۲ روزه، بخش زیادی از قابلیت‌های دفاع هوایی خود را بازیابی کرده است. تهران ظاهراً به این نتیجه رسیده که جنگ هوایی دیگری از سوی اسرائیل علیه ایران در آینده نزدیک اجتناب‌ناپذیر است و اکنون تلاش‌های خود را بر تولید تعداد زیادی موشک بالستیک متمرکز کرده است. مقامات ایرانی هشدار می‌دهند که تهران قصد دارد به ظرفیت پرتاب ۲۰۰۰ موشک از آنها در یک حمله واحد علیه اسرائیل دست یابد. البته، امکان‌سنجی اجرای حمله‌ای در چنین مقیاس کاملاً بی‌سابقه‌ای هنوز مشخص نیست.

منبع: فوربس / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱